سرمازدگی در تاکستانها ممکن است سرمازدگی پاییزه، زمستانه و بهاره باشد. شدت خسارت در این نوع سرمازدگی ها بستگی به شرایط فیزیولوژیکی تاک، مرحله فنولوژیک رشد و شدت سرما دارد. سرمای زودرس پاییزه در تاکستان بشدت خسارت زا است. این نوع سرما معمولا قبل یا پس از برداشت انگور در آبان ماه اتفاق می افتد و سبب خشک شدن برگها و سرشاخه های سبز می شود. سرمازدگی پاییزه علاوه بر خشک کردن برگهای در حال فتوسنتز، ذخایر غذایی شاخه ها را در تاک کاهش داده و می تواند خطرات سرمازدگی زمستانه را افزایش دهد، زیرا تحمل به سرمای جوانه و شاخه ها به دلیل عدم وجود ذخایر کربوهیدراتی کافی، کاهش می یابد. در سرمازدگی زمستانه، در اثر کاهش دما به زیر ۱۸- درجه سانتی گراد، ابتدا جوانه ها و سپس شاخه های یکساله و بخش های مسن تر دچار سرمازدگی شده و شدت خسارت به عواملی مانند زمان برگریزی، میزان آبداربودن شاخه ها پس از برگریزی، عمق خواب زمستانه، میزان خشبی شدن شاخه ها، میزان ذخایر کربوهیدراتی شاخه ها و جوانه ها بستگی دارد. در سرمازدگی بهاره شاخه های سبز رشد کرده که ترد و آبدار هستند، بسیار حساس به سرما بوده و درصورت نزول دما به نزدیکی صفر درجه سانتی گراد آسیب دیده و عملکرد سال جاری تحت تاثیر این سرما بشدت کاهش می یابد.
ورود به دوره خواب در درختچه انگور و رابطه آن با سرمازدگی
نحوه ورود به دوره خواب و گذر از آن نقش تعیین کننده و مهمی در ایجاد مقاومت و تحمل به سرما دارد. از نظر فیزیولوژیکی سه دوره مشخص در ورود به خواب در انگور وجود دارد. اولین مرحله در ایجاد خواب و انگیزش آن مرحله خوگیری می باشد . در این مرحله درختچه مو قابلیت و صلاحیت لازم را در تنظیم خود با تغییرات دمای محیط و ورود به خواب فراهم کرده و در اصطلاح به تدریج خود را برای ورود به دوره حیاتی جدید آماده میکند. این مرحله معمولا بعد از رسیدن حبه های انگور (شهریور) شروع می گردد و گاها تا آبان و آذر ادامه پیدا می کند.
انواع خسارت سرمازدگی در انگور
در درختچه انگور سه نوع خسارت سرما وجود دارد . ۱- آسیب جوانه -۲- آسیب سرما بر شاخه یکساله 3- خسارت سرما بر تنه و بازوها
1- آسیب جوانه ها: جوانه انگور مرکب بوده و در هر گره از شاخه یکساله سه جوانه دیده می شود. جوانه اولیه جوانه دوم و جوانه سوم . معمولا جوانه های بارده انگور بر روی ساقه یکساله از جوانه دوم تا دوازدهم قرار دارند. جوانه های اولیه که معمولا سطح باردهی بالاتری دارند در بیشتر موارد فعال شده و شاخه های فصل جاری از آنها شکل می گیرد که خوشه های انگور بر روی آنها قرار می گیرد. این جوانه ها در اغلب موارد غالب بوده و به جوانه های ثانویه و سومی اجازه رشد نمی دهند. در سرمازدگی اولیه این جوانه ها حساس تر بوده و بیشتر در معرض خطر سرما میباشند. در صورت ادامه سرما جوانه های دوم و سوم آسیب خواهند دید. در صورتی که سرمازدگی در جوانه های اولیه اتفاق بیفتد، جوانه های ثانویه فعال شده و با توجه به اینکه از نظر قدرت باروری در اولویت دوم میباشند لذا تا حدودی میتوانند جبران محصول از دست رفته را داشته باشند. با بالارفتن شدت و خسارت سرما این جوانه ها نیز از بین رفته و جوانه های سوم فعال میشوند. که معمولا به دلیل قدرت باروری پایین محصول از دست رفته قابل جبران نخواهد بود
آسیب سرما به جوانه و شاخه انگور. A) جوانه مرکب سالم؛ B) تغییر رنگ بافت ها که نشان دهنده آسیب به جوانه اولیه است. C) جوانه مرکب با آسیب سرما به جوانه های اولیه، ثانویه و سوم. D) بافت های شاخه سالم. E) آسیب متوسط سرما که با تغییر رنگ بافت های کامبیوم مشخص می شود. F) علائم پیشرفته تر آسیب سرمازدگی به شاخه. عکس پائولو ساباتینی، MSU.
2- سرمازدگی در شاخه یکساله: شاخه های یکساله انگور پس از جوانه ها دومین عضوی هستند که مورد آسیب سرما قرار میگیرند. میزان ذخیره مواد غذایی در آنها و در اوخر فصل عامل تعیین کننده ای در درجه تحمل آنها به دمای پایین میباشد.
3-خسارت سرما بر تنه اصلی: تنه اصلی انگور در آخرین مرحله و با سرماهای طولانی مدت دچار آسیب می گردد. در بیشتر موارد با سرمازدگی، بازوها جوانه های نابجا از تنه رشد کرده و با تشکیل شاخه های جدید از آنها میتوان اسکلت جدید درختچه انگور را شکل داد.
فاکتورهایی محیطی تأثیر گذار در مقاومت به سرما در انگور
ژنتیک و نوع رقم نقش مهمی در میزان مقاومت انگور به سرما دارد. اما چندین عامل محیطی در میزان مقاومت به سرمای زمستانه در انگور تأثیر گذار می باشند. این عوامل شامل ارتفاع، درجه حرارت، میزان نور و دریافت آن در تاج درخت، طول روز، درجه حرارت خاک، وضعیت حاصلخیزی خاک و همچنین سطح انتشار و آلودگی عوامل بیماریزا می باشد.
ارتفاع نقش مهمی در ایجاد مقاومت به سرما دارد. از این جهت که زهکشی مناسب هوا در شیب ملایم صورت گرفته و از انباشت هوای سرد در شب هایی که به دلیل صاف بودن هوا امکان برگشت دما وجود دارد، به شدت می کاهد. شیب های شمالی طول دوره رشد را کوتاه می کند. در حالی که شیبهای جنوبی سبب طولانی شدن فصل رشد می شود. بنابراین بهتر است ارقام زودرس در شیبهای شمالی و ارقام دیررس در شیب های جنوبی کشت شوند.
درجه حرارت رابطه ای متقابل با زمینه ژنتیکی رقم و در تعیین نهایت درجه مقاومت به سرما در درختچه انگور دارد. در مناطقی که نوسانات شدید دما در پاییز وجود دارد، قدرت رسیدن درختچه انگور به بالاترین حد تحمل به سرما کاهش می یابد.
شدت نور بالا و میزان در معرض قرار گرفتن برگها و شاخه ها به نور نقش تعیین کننده ای در میزان مقاومت درختچه انگور به سرما دارد. در این خصوص انجام هرس فرم و باردهی مناسب، در میزان نفوذ نور به داخل تاج درخت میتواند اثر گذار باشد. سایه دهی بیشتر با هرس و هدایت نامناسب شاخه ها، از روند خوگیری و سازگاری با سرما کاسته و ورود به مرحله خواب را به تأخیر انداخته و سبب می شود که درختچه انگور با کمترین آستانه تحمل به سرما وارد مرحله خواب زمستانه بشود. گونه های آمریکایی نسبت به طول روز حساس بوده و کاهش درجه حرارت همراه با طول روز کوتاه زمینه ورود به خواب زمستانه را فراهم میکند. در مقابل در انگورهای اروپایی (موجود در ایران) ورود به خواب زمستانه بیشتر متأثر از دمای پایین بوده و اثر طول روز ناچیز و یا قابل اغماض می باشد.
خاک هایی با حاصلخیزی بالا با تحریک رشد مضاعف و همچنین خاک هایی ضعیف و با تغذیه ناقص هر دو به دلیل ایجاد تنش رشدی از میزان آمادگی درختچه انگور در مقاوم سازی کاسته و نسبت به گیاهان با تغذیه متعادل از درجه تحمل پایین تری به سرما برخوردار می باشند. گزینش پایه های متحمل به سرما نیز نقش مهمی در ارتقا مقاومت به سرما در انگور دارد.
آلودگی به بیماریها و آفات منجر به ضعف عمومی در ختچه انگور شده و با مصرف کربوهیدرات و کاهش ذخیره سازی از میزان مقاومت می کاهد.
عوامل مدیریتی تأثیر گذار در مقاومت به سرما در انگور
اگرچه ژنتیک و نوع رقم نقش مهمی در میزان مقاومت انگور به سرما دارد اما اقدامات و عملیات باغبانی نیز در میزان مقاومت به سرما در درختچه انگور مؤثر است، که در ادامه به برخی از انها اشاره می شود:
1. در درجه اول در انتخاب محل باغ بایستی دقت شود که از نواحی دشت با قابلیت نشست سرما پرهیز گردد. حتی الامکان مناطق با شیب ملایم و دامنه های جنوبی در نظر گرفته شود. جهت ردیفهای کاشت موازی با جهت باد غالب در منطقه باشد، رقم مناسب و سازگار با منطقه انتخاب شود.
2. شیوه، شدت و زمان هرس باردهی و نوع سیستم هدایت مناسب در انگور، در ایجاد مقامت در انگور بسیار حائز اهمیت می باشد. از اعمال هرس شدید باردهی بویژه در ارقام پررشد انگور بایستی پرهیز کرد. در مناطقی که خطر سرمای زمستانه وجود دارد از هرس تابستانه خودداری شود. همچنین برای پرهیز از سرمازدگی بهاره بهتر است که زمان هرس را تا شروع رشد جوانه در بهار به تأخیر انداخت.
3. دقت کافی می بایستی در مدیریت تغذیه و آبیاری اعمال نمود. کود ازته تا حد امکان در اوایل فصل مصرف شده (نهایتا تا مردادماه) و در طول فصل رشد و بویژه در اواخر فصل نسبت به تغذیه عناصر کم مصرف آهن و روی و نیز کود پتاسه اهتمام جدی نمود.
کود فروت ست ویژه(تقویت درخت و افزایش مقاومت به سرما) کود سولوپتاس(درشت کردن میوه و افزایش مقاومت به سرما)
4. شدت آبیاری مطابق قدرت رشد و باروری درختچه مو تنظیم شده و از آبیاری بیش از حد به خصوص در نیمه سوم فصل رشد پرهیز گردد.
5. تنظیم هرس باردهی و شیوه اعمال آن بایستی به گونه ای باشد که ضمن تنظیم تعداد خوشه با رشد رویشی (در نظر گرفتن ۱۰ تا ۱۲ برگ برای هر خوشه)، حداکثر دریافت نور و نفوذ نور به تمام تاج درختچه انگور را فراهم کند.
6. در سیستم تجاری انگور انتخاب پایه های مناسب و متحمل به سرما به طور مستقیم و یا غیر مستقیم با ایجاد روابط متقابل با پیوندک میتواند درجه تحمل به سرما را در انگور به طریقی معنی دار تغییر دهد. دلیل اصلی برای اثرات پایه در القا مقاومت به سرما به تأثیر آن بر قدرت رشد، سایه اندازی و زمان بلوغ پیوندک نسبت داده شده است.
7. سطح باردهی و تنظیم آن به طور مشخص آستانه تحمل به سرما را تحت تأثیر قرار می دهد. باردهی بیش از حد از شدت مقاومت کاسته و برداشت دیرتر از موعد با تخلیه بیش از حد مواد غذایی در شاخه ها از آستانه تحمل مو به سرما می کاهد و همچنین برگ زدایی به هر دلیل و زودتر از موعد در آخر فصل، ضمن اختلال در فرآیند سازگاری و خوگیری از شدت مقاومت زمستانه انگور هم می کاهد.
