خاکهای شور
یکی دیگر از مشکلات کشاورزی بویژه در مناطق خشک و نیمه خشک، مشکل شوری آب و خاک است. شوری یعنی افزایش غلظت نمکهای محلول در ناحیه فعالیت ریشه به بیش از اندازه قابل تحمل گیاه. شوری مفهومی وابسته به گیاه است به این معنی که میزان شوری قابل تحمل در گیاهان مختلف متفاوت و به نوع گیاه وابسته است. یعنی ممکن است خاک و یا آبی برای یک گیاه شور باشد در حالیکه همان آب یا خاک برای گیاه دیگری مناسب باشد و مشکلی در روند رشد و تولید محصول ایجاد نکند، از اینرو گاههان را به سه دسته حساس به شوری، نیمه مقاوم و مقاوم به شوری دسته بندی می کنند. گیاهانی از جمله فلفل دلمه، توت فرنگی، مرکبات و ... به شوری حساسند، گیاهانی همچون گوجه فرنگی، خیار، برنج و ... مقاومت متوسطی به شوری دارند و محصولاتی چون انار، پسته، جو، چغندرقند، پنبه و ... مقاومت خوبی به شوری دارند. حتی در مورد برخی محصولات حساسیت گیاه در مراحل رشد محتلف متفاوت است. به طور کلی به خاکهایی که هدایت الکتریکی عصاره اشباع آنها بیشتر از dS/m 4 است خاک شور اطلاق می شود.
محدودیت
گیاهان کشت شده در خاکهای شور از چند جهت مورد خسارت قرار می گیرند:
- بالا بودن فشار اسمزی و اختلال در جذب آب. در حقیقت این گیاهان حتی اگر آبیاری هم شوند باز هم علایم تشنگی نشان می دهند.
- بالا بودن غلظت برخی یونها از جمله سدیم، کلر، بور و ... در این خاکها باعث اختلال در جذب برخی عناصر غذایی شده و گاهی موجب بروز علایم مسمومیت و سوختگی می شود.
- به دلیل شوری گیاهان تحت شرایط تنش قرار دارند و نسبت به سایر عوامل خسارتزای گیاهی از جمله آفات و بیماریها آسیب پذیرتر می شوند.
علایم ظاهری شوری در خاک به صورت لکه های سفید نمک در سطح خاک و یا داغاب مشاهده می شود و در گیاهان به صورت کوتولگی گیاه، سوختگی برگهای قدیمی از نوک، عدم جوانه زنی بذر، کچلی در سطح مزرعه و ... قابل مشاهده است. در خاکهای شور جمعیت برخی ریزجانداران مفید خاک کاهش یافته و از این نظر نیز به گیاه و خاک خسارت وارد می شود. به طور مثال فعالیت باکتریهای تثبیت کننده ازت و آنزیم اوره-آز در خاکهای شور به شدت پایین آمده و غالبا گیاهان در این خاکها از کمبود ازت نیز رنج می برند.
مدیریت و اصلاح
برای کشاورزی در خاکهای شور راه حلهای مختلفی وجود دارد، بهتر است ابتدا دلیل شوری خاک مشخص شود و در گام بعدی انتخاب راه حل مناسب، متناسب با دلیل شوری، بودجه، شرایط محیطی و امکانات موجود صورت گیرد. برای کشاورزی در خاکهای شور رعایت اصول زیر توصیه می شود:
- کشت گیاهان متناسب با شوری آب و خاک. برای اطلاع از حد بهینه شوری آب و خاک می توانید از لینک زیر استفاده نمایید:
آستانه تحمل گیاهان مختلف نسبت به شوری آب و خاک و میزان افت عملکرد هر محصول با افزایش شوری
- مدیریت کودی: استفاده از کودهای دارای ضریب شوری پایین، تقسیط کود به جای مصرف یکباره آن، استفاده از ترکیبات بهبود دهنده ساختمان خاک و کودهای افزاینده مقاومت گیاه به تنش شوری.
پارسی لئون اس ترکیبی آلی با ضریب شوری پایین است و استفاده آن در خاک با افزایش میزان مواد آلی خاک و به دنیال آن جمعیت ریزجانداران مفید خاک به مرور باعث بهبود ساختمان خاک، افزایش نفوذ آب در خاک و انتقال املاح از ناحیه ریشه به مناطق پایینتر و آسیب کمتر به گیاه می شود.
- مدیریت آبیاری: آبیاری گیاه در مراحل حساس و تنظیم مدت و دور آبیاری متناسب با شرایط محیطی، مراحل رشدی گیاه و وضعیت خاک.
- مدیریت کاشت: استفاده از الگوهای کاشت برای قرار دادن بذر یا نشا در منطقه با حداقل شوری. نشاکاری در گیاهانی که در مرحله جوانه زنی به شوری حساس هستند.
5.استفاده از آبهای با شوری کمتر. از طریق اختلاط آب آبیاری با آب شیرین و یا تغییر منبع آبیاری در صورت امکان.
6.آبشویی خاک و زهکشی برای حذف املاح اضافه از منطقه ریشه و کاهش خسارت به گیاه.
آبشویی یکی از روشهای مدیریت خاکهای شور است و اصلیترین مرحله آن وجود آب با کیفیت مناسب به میزان کافی است. این روش در صورتی موفقیت آمیز خواهد بود که نفوذ آب در خاک مشکلی نداشته باشد و آب اضافی مورد استفاده برای آبشویی بعد از عبور از نیمرخ خاک از طریق زهکشی خارج شود. برای محاسبه نیاز آبشویی از مجموع روابط زیر می توان استفاده کرد:
R:تراوشات عمقی (میلیمتر)، میزان آب لازم برای آبشویی املاح و نگهداشتن میزان نمک به صورت ثابت
E:تبخیر (میلیمتر)
P:بارش (میلیمتر)
ECi:هدایت الکتریکی آب آبیاری (dS/m)
ECe: هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک (dS/m)
LF: جزء یا کسر آبشویی ، بخشی از کل آب مصرفی که مازاد بر نیاز آبی گیاه بوده و پس از آبیاري ضمن عبور از ناحیه ریشه، املاح موجود در این ناحیه را شستشو مینماید.
توصیه های کاربردی در شرایط شور
پس از آنکه از زهکشی مناسب زمین اطمینان حاصل شد، آبشویی را میتوان شروع کرد. آبشویی یا قبل از کشت انجام می‌شود و یا در طول فصل رشد. آبشویی قبل از کشت به دلیل تلفات بیشتر آب و نیز از دست دادن احتمالی تاریخ کاشت مناسب محصول، معمولاً توصیه نمی‌شود. آبشویی در طول فصل رشد به معنی مصرف مقداری آب مازاد بر نیاز آبی محصول، به منظور شستشوی نمکهای موجود در خاک منطقه ریشه و کاهش اثرات منفی شوری آب آبیاری بر گیاه است. البته به دلیل راندمان پایین آبیاری در سطح مزرعه، همواره درصدی از آب مصرفی از منطقه ریشه خارج شده و عملاً صرف آبشویی نمکهای خاک می شود. ایده‌آل آن است که با هر بار آبیاری، یا حداقل هر چند نوبت آبیاری، نیاز آبشویی در نظر گرفته شود، به ویژه اگر گیاه نسبت به شوری حساس باشد. آبشویی تا حدودی در مواقع کلیدی در طی فصل رشد انجام می شود، مخصوصاً زمانی که کشاورز ممکن است مقادیر کافی از آب با کیفیت در اختیار داشته باشد.
معمولاً اواخر فصل پاییز و فصل زمستان زمان مناسبی برای انجام آبشویی است، زیرا که احتمالاً آب بیشتری برای کشاورز فراهم است. ولیکن، شرایط هر مزرعه یا باغ خاص است و کشاورز باید شرایط خاک، محصول، زهکشی، کیفیت و مقدار آب فراهم و سیستم آبیاری مزرعه یا باغ خود را در نظر بگیرد و بعد اقدام به آبشویی مناسب نماید.
توصیه می‌شود که زمان اقدام برای آبشویی را همزمان با دوره ای که مقدار نیتروژن خاک (بقایای کودی) و بقایای آفتکش‌ها در خاک حداقل هستند، هماهنگ بشود. لذا از این نظر نیز اواخر پاییز و زمستان احتمالاً زمان مناسبی برای آبشویی نمک‌ها به زیر منطقه ریشه باشد.
نیاز آبشویی را میتوان در یک مرحله یا چند مرحله انجام داد. یعنی اگر برای کاهش شوری به حد مورد نظر 100 سانتیمتر آب مورد نیاز باشد، میتوان آن را در یک نوبت ( 100 سانتیمتر)، دو نوبت ( 50 سانتیمتر در هر نوبت) یا چهار نوبت (هر نوبت 25 سانتیمتر) انجام داد. تحقیقات متعدد نشان داده است که آبشویی در چند نوبت کارآیی و راندمان بسیار بالاتر و بهتری در اصلاح خاکهای شور نسبت به آبشویی در یک نوبت دارد. بنابراین توصیه می‌شود که کشاورزان در صورت امکان، آبشویی را در چند مرحله انجام دهند.
در طول فصل رشد محلولپاشی با کودهای پتاس بالا و اسید آمینه و همچنین کودهای کلسیم دار می تواند باعث افزایش مقاومت گیاه به شوری شود.
بارش باران، خاک شنی و خاکهای دارای ساختمان خوب و زهکشی مناسب موجب کاهش خسارت محصول می شوند.
حتما جهت محلولپاشی سم و یا کود از آب با کیفیت استفاده شود.
