سرمازدگی یکی از مهمترین عوامل خسارت زا در تولید محصولات کشاورزی در کشور بوده و صدمات جبران ناپذیری را به چرخه تولید و اقتصاد کشاورزی وارد میکند. پهنه وسیعی از حاصلخیزترین مناطق تولیدی کشور در معرض این تهدید جدی قرار دارند بر اساس آمار و اطلاعات منتشر شده زبانهای ناشی از سرمازدگی به محصولات کشاورزی در کشور قابل توجه است. با وجود تلاشهای زیادی که برای کاهش خسارتهای ناشی از سرمازدگی محصولات کشاورزی صورت گرفته است هر سال خسارتهای زیادی به محصولات به ویژه محصولات باغی کشور وارد میشود. سرمازدگی در استانهای مختلف بین ۵۰ تا ۱۰۰ درصد محصولات باغی را از چرخه تولید و اقتصاد کشاورزی خارج میکند. یکی از راه کارهای افزایش تولید در بخش کشاورزی به ویژه در شرایط اقتصادی و بین المللی خاص امروز کاهش ضایعات و تلفات محصولات کشاورزی است کاهش خسارتهای ناشی از سرمازدگی به محصولات کشاورزی میتواند گام مهمی در تأمین غذای مورد نیاز و امنیت غذایی کشور باشد. در سالهای اخیر از راههای گوناگونی برای مقابله با سرمازدگی استفاده شده است. به طور کلی دو روش فعال و غیر فعال برای حفاظت از محصول در برابر سرمازدگی وجود دارد. هر یک از این روشها دارای مزیتها و محدودیت های مخصوص به خود است، بنابراین انتخاب هر یک از روشها نیاز به شناخت درست آنها و در نظر گرفتن نوع و شرایط محصول و همچنین وضعیت آب و هوایی دارد.
تعریف سرمازدگی
سرمازدگی به طور عام به شرایط آب و هوایی گفته می شود که در آن شرایط محصولات در اثر سرما دچار آسیب میشوند. یکی از تعاریف رایج سرمازدگی رخداد دمای کمتر از صفر درجه سلسیوس در ارتفاع 1/25 تا ۲ متری از سطح زمین داخل پناهگاه هواشناسی است.
در سرمازدگی گیاه صدمه میبیند اما از بین نمی رود. یخ زدگی زمانی ایجاد میشود که دمای بافتهای گیاه به کمتر از آستانه دمای بحرانی سرمازدگی کاهش می یابد. دمای بحرانی سرمازدگی کمترین دمایی است که گیاه قادر به تحمل سرمای آن است. آستانه دمای بحرانی سرمازدگی دمایی است که به علت بروز شرایط فیزیولوژیکی غیر قابل برگشت در گیاه منجر به مرگ یا عدم کارایی سلول های گیاه می شود.
انواع سرمازدگی
سرمازدگی از نظر زمان رخ دادن به دو نوع سرمازدگی بهاره و زمستانه تقسیم میشود. سرمازدگی معمولا در فصل بهار (سرمازدگی بهاره) یا زمستان (سرمازدگی زمستانه) روی می دهد. سرمای دیررس بهاره خیلی خطرناک تر از سرمای زمستانه است. خسارتهای سرما در فصل بهار به درختان به ویژه به شکوفه ها بسیار بیشتر از خسارت های سرمازدگی در زمستان است و بیشترین آسیب ها به جوانه ها شکوفه ها و میوه های تازه رشد کرده وارد می شود؛ اگرچه شاخه ها و برگها نیز تحت تأثیر قرار میگیرد. گلها و میوه های جوان حساستر از میوه های رسیده هستند. طول مدت این نوع سرمای بهاره کوتاه بوده و از چند ساعت تا حداکثر سه روز بیشتر نیست با توجه به اینکه ریشه ها در داخل خاک فعال هستند کمتر در معرض آسیبهای ناشی از سرمازدگی بهاره قرار میگیرند.
علائم سرمازدگی
سرمازدگی علائم متفاوتی روی محصولات زراعی و باغی ایجاد میکند که در ادامه به آنها پرداخته میشود
علائم سرمازدگی روی محصولات زراعی
سرمازدگی بسیاری از گیاهان زراعی را تحت تأثیر قرار میدهد و باعث کاهش سطح برگ و به دنبال آن کاهش تولید ماده خشک میشود طی سرمازدگی شدید و بدون برف برگهای جوان چمن و جوانه های غلات زمستانه ممکن است آسیب ببینند ولی برگشت گیاه به حالت عادی در صورتی که گره پنجه زنی آسیب ندیده باشد، امکان پذیر است. آستانه تحمل محصولات زراعی در مقابل سرمازدگی متفاوت است.
علایم سرمازدگی در محصولات زراعی مختلف
در ابتدا و انتهای زمستان و نیز ابتدای بهار مقاومت گیاهان به سرما معمولاً کم میشود که این موضوع باعث آسیب بیشتر محصول به سرمازدگی میشود از طرفی پوشش محصول با برف تا حدی باعث کاهش آسیب میشود، در اواخر فصل رشد در طول گلدهی و رشد اولیه بذر ،غلات خسارت سرمازدگی باعث کاهش تعداد دانه در خوشه میشود. نشانه های ظاهری این رویداد به صورت ایجاد رگه های سفید و باریک روی خوشه ها در هر بار وقوع سرمازدگی است. علائم سرمازدگی سبزیجات به طور وسیع متفاوت بوده و ممکن است گاهی با خسارتهای عوامل بیولوژیک اشتباه شود. گونه های مختلف مقاومت متفاوتی در مقابل سرما دارند. به طور کلی رابطه معکوسی میان زودرسی یک رقم و مقاومت آن به سرمازدگی وجود دارد برای کاشت محصولات زراعی تاریخ کاشت باید به گونه ای انتخاب شود که احتمال زیر صفر بودن دما در طول دوره رشد محصول به حداقل برسد. در برخی موارد محصولات زراعی به صورت مستقیم در فضای باز کاشت نمیشوند و در فضای محافظت شده کاشت شده و بعد از گذشت زمان خطر سرما به مزرعه منتقل میشوند.
علائم سرمازدگی روی محصولات باغی
به طور کلی حساسیت درختان خزان کننده به دمای سرمازدگی از مرحله تشکیل اولین غنچه به مرحله تشکیل میوه یا چغاله افزایش مییابد و در مرحله تشکیل میوه محصول بیشترین احتمال صدمه وجود خواهد داشت. معمولا خسارت سرمازدگی زمستانه نسبت به سرمازدگی دیررس بهاره کمتر است. همچنین خسارت سرمازدگی زمستانه بیشتر روی درختان میوه نیمه گرمسیری مانند زیتون اتفاق می افتد در عرضهای جغرافیایی بالاتر که زمستانها خیلی سردتر است پوست درخت و بافتهای چوبی یا شکوفه ها یخ میزنند، علائم سرمازدگی در درختان میوه شامل قهوه ای شدن سرشاخه ها، قهوه ای و سپس سیاه شدن کامل گل سیاه شدن دم میوه، برنزی شدن رنگ برگها ایجاد ترک روی پوست شاخه های محصولات زراعی یک ساله و دوساله و در صورت سرمای شدید ایجاد شکاف در تنه یا خشک شدگی آن است. وقتی دما به حد آستانه تحمل گیاه برسد ممکن است ساختارهای سلولی و فعالیتهای آن به طور ناگهانی آسیب ببیند و ممکن است مرگ سلولی اتفاق بیفتد.
علایم سرمازدگی در محصولات باغی
دماهای بحرانی سرمازدگی در گیاهان مختلف
روشهای حفاظت از محصول در برابر سرمازدگی
حفاظت از محصولات زراعی و باغی در برابر سرمازدگی به دو روش انجام میشود
۱ روش حفاظت غیر فعال بلند مدت: روشهای غیر فعال روشهای پیشگیرانه بلند مدت با هدف پیشگیری از خسارت است به طوری که معمولا قبل از ورود سرما انجام می گیرد.
انتخاب مکان مناسب برای کاشت، انتخاب خاک مناسب، انتخاب رقم های مناسب و متحمل سرما، تاریخ کاشت مناسب، مدیریت جریان هوای سرد، مدیریت تغذیه گیاه، مدیریت هرس درختان، استفاده از انواع پوشش روی خاک، آبیاری مناسب، تأخیر در گلدهی، پوشاندن و رنگ تنه درختان، جلوگیری از شخم زمین، حذف گیاهان پوششی، استفاده از درختان به عنوان بادشکن، حفاظت از نهالهای گلدانی در فضای آزاد بوسیله خواباندن نهال زمین.
2 روش حفاظت فعال کوتاه مدت: روشهای فعال روشهای کوتاه مدتی است که همزمان یا کمی قبل از بروز سرمازدگی انجام میشود.
استفاده از سوختهای جامد، بخاری، ماشین مولد باد، ماشین مولد باد و رطوبت، استفاده همزمان ماشین مولد باد و بخاری، استفاده از مه ساز، چاهک معکوس، بالگرد، آبیاری محصولات کشاورزی، استفاده همزمان آبیاری و ماشین مولد باد، استفاده از کف های بادوام، استفاده از ضدیخ های گیاهی و دود.
بحث مدیریت و روشهای کاهش خسارت سرمازدگی بسیار پیچیده و طولانیست در ادامه به دو مورد از روشهای مدیریتی برای کاهش خسارت سرمازدگی پرداخته می شود:
مدیریت تغذیه گیاه
تغذیه مناسب گیاه و وضعیت سلامت کامل آن باعث افزایش سازگاری آن با شرایط آب و هوایی و مقاومت گیاه در برابر سرمازدگی میشود. به طور کلی درختان ضعیف و ناسالم به خسارت سرما آسیب پذیرتر هستند بنابراین تغذیه درست تحمل به سرما را بهبود میبخشد، درختانی که تغذیه مناسبی ندارند در پاییز برگهای خود را زودتر از دست میدهند و در بهار زودتر گل میدهند و باعث افزایش آسیب پذیری شکوفه نسبت به سرما میشوند. با در نظر گرفتن این موارد توجه به نکات زیر برای تأثیر بهتر تغذیه بر مقاومت گیاه به سرما لازم است:
استفاده از کودهای ازت و فسفر در اواخر دوره رشد باعث کاهش مقاومت گیاه به سرما میشود. کاربرد کود فسفر بعد از سرمازدگی برای ترمیم بافتهای گیاه ضروری است. بذرمال ریزمغذی ها و عناصری مانند منگنز، آلومینیوم، روی، منیزیم، بر، مس و مولیبدن در ذرت، خیار، پنبه، گوجه و گیاهان دیگر باعث افزایش مقاومت آنها به سرمازدگی میشود. تزریق پتاسیم به گیاهان پیش از وقوع سرمازدگی اثر مطلوبی بر تنظیم آب و فتوسنتز آنها دارد و میتواند باعث بهتر شدن فتوسنتز و سازگاری آب و هوایی شود. در صورت احتمال وقوع سرمازدگی محلول پاشی تغذیه ای توصیه نمی شود.
نکات مهم
وجود آفات و بیماریهای گیاهی روی درخت باعث افزایش خسارت سرمازدگی میشود.
بخشهای رویشی جدیدتر نسبت به اندام های رویشی قبلی نسبت به سرما حساس تر هستند.
مدیریت هرس درختان
هرس زودهنگام و پیش از شروع سرما موجب آسیب بیشتر به درختان میشود، بنابراین در مناطقی که احتمال سرمازدگی زمستانه وجود دارد تا حدامکان باید عملیات هرس را تا اواخر اسفند و رفع خطر سرما عقب انداخت. باغدار باید در شهریورماه از هرس سنگین خودداری کند زیرا رشد جدید گیاه را تحریک میکند. همچنین در انتهای پاییز نیز نباید هرس سنگین انجام داد تا محل بریدگی ها ترمیم شود و درخت با سرمای زمستان مواجه نشود. هرس دیرهنگام گلدهی را به تأخیر می اندازد و باعث میشود در زمان وقوع سرمازدگی آسیب به شکوفه ها نرسد. در درختان خزان کننده طی یک سرمازدگی تابشی خسارت از پایین به بالا رخ می دهد. بنابراین توصیه میشود ابتدا هرس شاخه های پایینی انجام شود و بعد از گذشت خطر سرمازدگی شاخه های بالاتر درخت هرس شوند. از آنجا که زخمهای روی گیاهان به سرما حساس تر هستند، بنابراین پیوند زدن را باید زمانی انجام داد که گیاه در معرض خطر سرمازدگی قرار ندارد.
