نیاز سرمایی درختان: اهمیت و روشهای تأمین آن

امسال در اکثر مناطق کشور عزیزمون ایران پاییز و زمستان گرم و خشکی رو تجربه می کنیم که اصلا عواقب خوبی رو از نظر آب و کشاورزی نداره، قطعا در سال پیش رو مشکلاتی مثل کم آبی، بیدارشدن زودتر از موقع درختان از خواب، عدم تأمین نیاز سرمایی درخت، شیوع آفات و بیماریها، سرمازدگی، کم باری و ... بیشترین خسارت رو به کشاورزان وارد می کنند. در این مطلب سعی کردیم روشهایی برای تأمین بخشی از نیاز سرمایی درختان خدمتتون ارائه بدیم تا شاید بتونیم بخشی از این خسارت را کاهش بدیم، چشم امیدمون به بخشش آسمونه تا همه زمین رو از بارشهای پررحمتش سیراب کنه و خیر و برکت باشه برای همه...

در حال حاضر گرمایش و تغییرات اقلیمى، حیات انسان و سایر موجودات کره زمین را با بحران هاى جدى رو به رو ساخته است. فعالیت­هاى صنعتى و کشاورزى انسان­ها در افزایش این گازها نقش اصلی را دارند.  اگر تغییرات جوی به همین منوال ادامه یابد مشکلات زیادی در چرخه زندگی محصولات باغی به خصوص در میوه های معتدله و نیمه گرمسیری به وجود خواهد آمد که می توان به عدم تأمین  نیاز سرمایی اشاره کرد.

تعریف نیاز سرمایی

درختان میوه مناطق معتدله در چرخه سالیانه خود به یک دوره سرما نیاز دارند تا بعد از آن با مهیا شدن شرایط مناسب جهت رشد، شکوفایی طبیعی جوانه های گل با موفقیت انجام شود و منجر به تولید یک میوه کامل شود. حداقل زمان لازم برای سرمادهی یک رقم در زمان خواب درخت که موجب از سرگیری رشد طبیعی آن در فصل رویش می شود «نیاز سرمایی» گفته می شود. درختان جهت مقاوم سازی خود در برابر سرمای زمستان با فرا رسیدن فصل پاییز دچار تغییرات هورمونی می­ شوند و هورمون های بازدارنده رشد مانند آبسیزیک اسید به مقدار زیادی در برگ ها ساخته می شود و به دنبال آن تنفس در گیاه کاهش یافته و پس از ریزش برگ ها درخت وارد مرحله رکود و خواب می شود.

در پایان زمستان برای از بین رفتن اثر هورمون های بازدارنده­ای مانند آبسیزیک اسید و تولید و غلبه مجدد جیبرلین و سیتوکینین و ... درخت بایستی نیاز سرمایی خود را دریافت کرده باشد، در غیر این صورت ناهنجاری باعث بروز مشکلاتی خواهد شد. دمای مؤثر برای تأمین  نیاز سرمایی در دامنه صفر تا مثبت هفت درجه سانتی گراد تعیین شده است دماهای بالاتر یا پایین تر نه تنها در شکستن رکود بی تأثیر است بلکه اثرات منفی نیز به همراه دارد.

نیاز سرمایی و گرمایی صفتی ژنتیکی است که زمان باز شدن جوانه ها را تأثیر خود قرار می دهد. نیاز یی هر رقم به علت نوسانات محیطی، رطوبت نسبی، بارندگی و نوسانات فیزیولوژی خود درخت در سالها و مکانهای مختلف با تغییراتی همراه خواهد بود.

نکته جالب توجه اینکه در طول پاییز و زمستان دماهای بالای °C ۱۶ باعث از بین رفتن سرماهای ذخیره شده می­ شود.

اثرات عدم تأمین  نیاز سرمایی در درختان میوه

از اثرات عدم تأمین نیاز سرمایی درختان می­توان به کاهش تولید گرده، کاهش رشد میانگره، به وجود آمدن برگ­های غیرطبیعی، ریزش جوانه­ ها، تأخیر و بی نظمی در گلدهی و برگدهی، تشکیل میوه کم در سال پرمحصول، حساس­ شدن درخت به بیماری­ها و تنش­های محیطی و ... اشاره کرد.

 عوامل تأثیر گذار بر روی نیاز سرمایی درختان

• نوع جوانه: به صورت کلی جوانه­ های گل نیاز سرمایی کمتری نسبت به جوانه ­های رویشی دارند و یا جوانه ­های انتهایی نیاز سرمایی کمتری نسبت به جوانه های جانبی دارند.
• نور و باران: وجود هوای مه ­آلود و بارانی باعث تأمین  نیاز سرمایی و شکستن رکود جوانه­ ها می­ شود.
• طول، عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا: به عنوان مثال کشت درختان سیب در ارتفاع کمتر از ۱۰۰۰ متر علاوه بر عدم تأمین نیاز سرمایی باعث بروز مشکلات فراوانی در زمینه آفات، بیماری و کاهش کیفیت میوه می­ شود یا کشت پسته در ارتفاعات کمتر از ۷۰۰ متر به هیچ عنوان توصیه نمی­ شود.
• عوامل ژنتیکی و و نوع رقم: واکنش و نیاز ارقام به سرمای زمستانه بسیار متفاوت است، برای مثال نیاز سرمایی برخی از ارقام پسته ایران و آمریکا در جدول زیر نشان داده شده است:

حد نیاز سرمایی ( بر حسب ساعت و دمای بین°C 0-7) در محصولات باغی در جدول زیر نمایش داده شده است:

• تغذیه و آبیاری: کمبود آب و مواد غذایی و مسمومیت ازت و به طور کلی هر عاملی که موجب شود، درختی ضعیف باشد موجب می­ شود رکود آن درخت عمیق تر بوده و نیاز سرمایی بالاتری داشته باشد.

روش­های تأمین نیاز سرمایی درختان

روش­های غیرشیمیایی که می ­تواند در جهت تأمین  نیاز سرمایی درختان موثر باشد شامل موارد زیر است:

• عدم استفاده از کودهای ازته در آخر تابستان
• هرس و سرزنی جهت غلبه بر چیرگی انتهایی
• استفاده از سیستم آبیاری بارانی ( میست بروی شاخه ها ) در زمان خواب درختان
• استفاده از ارقام دارای نیاز سرمایی کمتر

استفاده از روش­های شیمیایی تأمین نیاز سرمایی درختان به سه منظور صورت می­گیرد:

• برطرف کردن نیاز سرمایی
• همزمانی شکفتن جوانه­ ها و رسیدن میوه ­ها
• افزایش شکوفایی جوانه­ ها (به خصوص در ارقامی که غالبیت جوانه انتهایی دارند)

ترکیبات زیادی جهت رفع نیاز سرمایی درختان معرفی و استفاده شده که می­توان به چند ترکیب که کارآمدتر و دسترسی به آن ها آسان تر می باشد اشاره نمود:

• پارافین­های امولسیون شونده که در بازار به نام «روغن وُلک» معروف است. روغن وُلک جهت مبارزه با آفات به همراه سموم فسفره مصرف می شود. دو نکته مهم در رابطه با مصرف این ترکیب قابل توجه می باشد: یکی این که مصرف زیاد و دُز بالاتر از توصیه این ماده در مناطق مرتفع و سرد باعث شیوع و طغیان بیماری­ های قارچی می­ شود (استفاده خارج از توصیه روغن ولک باعث بسته شدن روزنه ها و منافذ پوستی شده و با ضعیف کردن گیاه آن را نسبت به عوامل بیماریزا آسیب پذیرتر می کند). دوم اینکه متأسفانه برخی از شرکت­ها به جای استفاده از پارافین در تولید این محصول، از روغن سوخته یا گازوئیل استفاده می­ کنند که خسارات زیادی را به رشد و نمو گیاه وارد می­ کند و باعث زوال تدریجی درختان می ­شوند.
• نیترات پتاسیم این ماده با داشتن دو ماده غذایی جهت شکستن رکود در جوانه گل نیز کارایی بسیار مثبت داشته است و غلظت مصرف این ترکیب ۵ درصد می باشد.
• ترکیبات حاوی اسیدآمینه «پرولین» نیز باعث تسریع رشد جوانه و شکستن رکود جوانه ها می­ شود.
• روغن­های گیاهی امولوسیون شونده مانند روغن سویا، آفتاب گردان و کلزا نیز با میانگین غلظت ۵ درصد تأثیر بسیار مثبتی جهت شکستن رکود جوانه ­ها و تأمین  نیاز سرمایی دارند و در بُعد طبیعت و محیط زیست سازگارتر هستند.