نماتد ریشه گرهی: علایم، کنترل و درمان

بیماری نماتد گیاهی

نماتدهای پارازیت گیاهی، سالانه حدود صدها میلیارد دلار به محصولات کشاورزی مختلف در دنیا خسارت وارد می کنند، نماتدهای گوناگونی از جمله نماتدهای گرهی، غده، گال و ریشه گرهی با این بیماری در ارتباط هستند که در این میان نماتدهای ریشه گرهی یکی از مهمترین و اقتصادی ترین نماتدهای پارازیت گیاهی هستند. تقریباً همه گیاهانی که در جهان به عنوان منبع غذایی به شمار می روند به این نماتد حساس هستند و به طور میانگین خسارت آن به محصولات کشاورزی حدود ۵ درصد است ولی در کشورهای در حال توسعه میزان خسارت آن بیشتر است. بیشترین خسارت (۲۵ تا ۵۰ درصد) را مزارع کوچک کشورهای در حال رشد متحمل میشوند. میزان خسارت ناشی از نماتدها به گیاه میزبان، جمعیت نماتد، گونه نماتد و شرایط زراعی وابسته است.آستانه خسارت نماتدها روی محصولات مختلف بین 5/0 تا ۱ تخم در گرم خاک تخمین زده شده است.

نماتدها چیستند؟

نماتدها انگل داخلی و غیر مهاجر هستند که با نفوذ به داخل ریشه و با ترشحات آنزیمی مخصوص خود از جمله پروتئاز، متابولیسم میزبان را به نفع خود و قارچهای بیماری زا تغییر می دهند. گیاه در عکس العمل با سنتز اکسین و سایر مواد موجب بزرگ شدن سلولها و ازدیاد سلولی در نسوخ ریشه می شود و در نتیجه سلول از حالت عادی خارج می شود. در نتیجه موجب اختلالات ساختمانی، فیزیولوژیکی و شیمیایی در گیاه میشود و کاهش شدید رشد گیاه و خسارت اقتصادی هنگفت به گیاهان آلوده را به دنبال دارد.

     نماتدها در حال تغذیه و ورود به ریشه

ازدیاد نماتدها

در شرایط مناسب رطوبت و حرارت بالای ۲۲ درجه سانتی گراد تخم های نماتد تفریخ شده و لارو سن دوم از آنها خارج (لارو سن یک در داخل تخم به وجود می آید) و داخل خاک می شود. این لاروها بسیار ریز و متحرک هستند و در خاک مرطوب زندگی آزاد و غیرانگلی دارند و به دنبال میزبان به کندی حرکت میکنند و با جریان آب در داخل خلل و فرج ذرات خاک در حرکت و فعالیت هستند در صورت عدم دسترسی به میزبان این لاروها میتوانند به حالت کمون بدون تغذیه در شرایط نامناسب بیش از یک سال به صورت زنده در داخل خاک دوام بیاورند.

نماتد ماده ریشه گرهی جدا شده از ریشه (منبع:Charles Overstreet, Louisiana State University; used by permission)

تشکیل یک نسل کامل انگل در حرارت ۲۷ درجه سانتی گراد حدود ۲۵ تا ۲۸ روز طول می کشد.

چرخه زندگی نماتد 

علائم آلودگی

گیاهان آلوده به نماتد با شکل‌های گوناگونی ظاهر می‌شوند که بسته به نوع نماتد و گونه گیاه، متفاوت است.

علائم بیماری در روی اندامهای هوایی در ابتدا به صورت ضعف عمومی مانند علائم ناشی از کمبود مواد غذایی مثل کمبود آهن، زردی و پژمردگی برگهاست و در نهایت به زوال تدریجی و کاهش محصول در آنها منجر می شود.

ریشه های آلوده در قسمتهایی متورم شده و به صورت برجستگی (گال) توسعه می یابند که موجب میشود ریشه به شکل تومورهای سرطانی درآید، ریشه های آلوده کم رشدتر باقی می مانند و حالاتی از نکروز شدن و پوسیدگی را در اواخر فصل نشان می دهند.

بوته های آلوده به نماتد نسبت به سایر بیمارگرهای قارچی و باکتریایی خاکزی حساس ترند و در نتیجه خسارت ناشی از آنها را افزایش می دهد.

آلودگی گیاهان به نماتد می‌تواند منجر به ریزش برگ‌ها، تغییر در فعالیت رشدی گیاه و کوچک شدن میوه‌ها شود.

در اوایل رشد گیاه، در صورتی که میزان جمعیت نماتد در خاک زیاد باشد، بوته میری نیز به وجود می آید.

علائم بیماری در مواقع گرم سال به صورت پژمردگی دیده می شود که با خنک شدن هوا، گیاه حالت شادابی خود را باز می یابد که نشان دهنده نامتعادل و ضعیف کار کردن ریشه هاست.

مدیریت

محصولات سبزی و صیفی توسط بسیاری از نماتدهای انگل گیاهی به ویژه نماتدهای ریشه گرهی مورد حمله قرار میگیرند. مدیریت نماتد ریشه گرهی به دلیل داشتن میزبانهای متعدد، خاکزی بودن و نبود سموم مناسب از نظر کارایی و مقرون به صرفه بودن، بسیار مشکل است. با به کاربردن روشهای پیشگیری و کنترل میتوان از انتشار و گسترش بیماری در مناطق آلوده جلوگیری کرد.

پیشگیری

• آزمایش خاک گلخانه قبل از کاشت برای اطلاع از آلودگی به نماتد و جمعیت آن
• حفظ بهداشت گلخانه و مراقبت از ورود نماتد به محوطه گلخانه از طریق خاک آلوده چسبیده به پای حیوانات ماشین آلات و....
• ممانعت از ورود هر گونه نهال، غده، پیاز و نشای مشکوک یا آلوده به سالن گلخانه
• تغذیه مناسب با کودهای ماکرو و میکرو و تقویت بوته ها و نیز رعایت آبیاری منظم
• کنترل مسیر آبیاری به طوری که جریان آب از زمینهای آلوده عبور نکند.

کنترل

• ضد عفونی خاک: حرارت دادن خاک با بخار آب یا ضدعفونی آن با سولاریزیشن خاک از طریق پوشانیدن سطح خاک مرطوب با پلاستیکهای شفاف به مدت ۴ تا ۵ هفته در طول تابستان موجب افزایش دمای خاک تا میزان ۵۲ تا ۵۵ درجه سانتی گراد میشود و تأثیر خوبی در کاهش جمعیت این نماتدها دارد. از این روش میتوان برای از بین بردن نماتد در خاکهای آلوده قبل از احداث گلخانه استفاده کرد.
• استفاده از ارقام مقاوم: انتخاب ارقامی که مقاومت بیشتری در برابر نماتدها دارند، می‌تواند مفید باشد. برای این منظور، مشاوره از کارشناسان باغبانی و استفاده از ارقام مقاوم پیشنهاد می‌شود.
• تلقیح بیولوژیکی: استفاده از میکروارگانیسم‌های مفید مانند قارچ‌های حاصل از جنس Trichoderma و قارچ‌های میکوریزا (Mycorrhiza) می‌تواند به تقویت سیستم دفاعی گیاه و کاهش اثرات بیماری کمک کند.
• تلقیح باکتریایی: استفاده از برخی باکتری‌های مفید مانند Bacillus spp و Pseudomonas spp نیز می‌تواند به کاهش عوارض بیماری و افزایش مقاومت گیاه در برابر نماتدها کمک کند.
• تغییر تناوب کشت: اجرای تناوب کشت با گیاهانی که نماتدها را کنترل می‌کنند و یا میزبان نماتدها نیستند، می‌تواند باعث کاهش غلظت نماتدها در خاک شود. معمولاً گیاهان گندم، جو، کاهو و یونجه به‌عنوان گزینه‌های تناوبی مناسب محسوب می‌شوند.
• استفاده از کشت تراریخته مقاوم: تولید و استفاده از گیاهان تراریخته مقاوم به نماتدها نیز می‌تواند به کاهش اثرات بیماری کمک کند.
• مدیریت خاک و تغذیه مناسب: بهبود ساختار خاک، افزایش حاصلخیزی و توازن مواد غذایی خاک و تأمین نیازهای غذایی گیاه به‌ویژه آهن، منگنز و روی می‌تواند به افزایش مقاومت گیاه در برابر بیماری کمک کند.
• استفاده از کنترل شیمیایی: در برخی موارد استفاده از نماتوسیدها می‌تواند به کنترل نماتدها کمک کند. بااین‌حال، باید به‌دقت از آنها استفاده شود و دستورالعمل‌ها و راهنمایی‌های تولیدکننده را رعایت کنید. یکی از اصلی ترین روشهای کنترل نماتدهای انگل کنترل شیمیایی است که برای گیاهان با ارزش بالای کشاورزی صرفه اقتصادی نیز دارد؛ از جمله ضدعفونی خاک گلخانه قبل از کشت با سموم تدخینی مانند متام سدیم (واپام) به میزان ۵۰ گرم در هر متر مربع خاک، میتواند در کاهش جمعیت نماتد مؤثر باشد. پس از کاربرد متام سدیم، باید بلافاصله زمین را آبیاری کرد به گونه ای که رطوبت تا عمق ۱۵ سانتی متری نفوذ کند و از پوشش پلاستیکی به مدت ۴۸ ساعت استفاده شود. سپس به مدت یک تا دو ماه خاک باید هوادهی شود تا در این فاصله مسمومیت خاک برطرف شود.

با توجه به خطرهای ناشی از مصرف سموم شیمیایی در گلخانه های سبزی و صیفی به خصوص محصولات خیار و گوجه فرنگی که مصرف تازه خوری دارند، اعمال روشهای کنترل با تکیه بر روشهای غیرشیمیایی راهی برای پیشگیری و کنترل این گونه عوامل بیماری زا و نیز تأمین سلامت افراد جامعه و حفظ محیط زیست است.