مراحل رشد زعفران

زعفران برخلاف سایر گیاهانی که به صورت مرسوم کشت می شوند، دارای اختلافات فیزیولوژیک، فنولوژیک و اکولوژیک گسترده ای می باشد. این اختلافات عبارتند از:
• گل ها قبل از تکامل سایر اندام های گیاه ظاهر می¬شوند، این فرآیند به مواد غذایی ذخیره شده در کورم بستگی دارد.
• آغاز دوره گلدهی با دماهای سرد پاییز همراه است، در حالیکه در اکثر گیاهان موردکشت این دوره با فصول گرم و مرطوب آغاز می شود. برگ های زعفران از مهر تا فروردین سبز و زنده هستند.
• در اکثر مزارع کشاورزی محصول بدست آمده شامل اندام های رویشی، بذرها، ریشه یا گل و یا همه گیاه است، در حالیکه در زعفران تنها بخشی از گل (کلاله) محصول اقتصادی است.
• بر خلاف سایر گیاهان شاخص برداشت در زعفران کمتر از 5/0% می باشد (در حالیکه در سایر گیاهان این نسبت بین 60-30% از عملکرد بیولوژیکی متغیر است).
• سایر محصولات متداول کشاورزی پاسخ مثبتی به روش کشت، آب، طول دوره کشت (بویژه در تابستان) از خود نشان می دهند، در حالیکه پاسخ زعفران از الگوی خاصی پیروی می کند.
در بیولوژی زعفران ماه های بهمن و اسفند از اهمیت ویژه ای برخوردار هستند. در ماه بهمن کورم دختری بالای کورم مادری تشکیل می شوند، در این مرحله گیاه فاقد ریشه بوده و جذب عناصر از طریق تغذیه برگی در اسفندماه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. محلولپاشی در بهمن با استفاده از ترکیبات کامل کودی موجب تقویت گیاه، افزایش گلدهی و افزایش عملکرد گیاه می گردد. استفاده از کودهای حاوی ترکیبات آلی موجب تحریک بیشتر رشد رویشی و سبب تولید تعداد گل بیشتر در هر بوته زعفران می گردد، در ادامه باید از کودهایی استفاده نمود که موجب حفظ و دوام سطح برگ می گردند.

شرایط محیطی مناسب کشت زعفران: ارتفاع از سطح دریا

زعفران محصول ویژه ای است که نیاز آبی کمی داشته و در فصلی به آب نیاز دارد که دسترسی به آب زیاد است. انتقال آن به سادگی انجام می شود، نیاز حداقلی به ماشین آلات و نیروی کارگری گرانقیمت در زمان برداشت داشته و در نتیجه تولید اشتغال برای افراد بومی می نماید، تمامی این موارد از مزایای کشت زعفران در مناطقی است که پتانسیل توسعه صنعت اندک است.
ارتفاع از سطح دریا: زعفران بالاترین عملکرد را در دمای °C45-35 و در ارتفاع 2300-1300 متر از سطح دریا نشان می دهد.

دما

اگرچه زعفران در اقلیم های خشک و معتدل بخوبی رشد می کند، اما رشد رویشی آن با آب و هوای سرد و یخبندان همراه است. معمولا در بخش های شمالی خراسان در ماه های مهر تا آذر دما از °C20 تجاوز نکرده و حداقل دما به صفر درجه سانتیگراد می رسد. حداقل دمای هوای قابل تحمل برای زعفران °C18- است (البته در تربت حیدریه دمای °C22- نیز قابل تحمل است). ظهور و توسعه گل اساسا تحت تأثیر شرایط خاک می باشد و دمای خاک نقش مهمی در تولید گل به عهده دارد، بنابراین برای قرار گرفتن کورم زعفران در دمای بهینه، توصیه می شود عمق کاشت پایین تر از 15 سانتیمتری خاک باشد.

خاک

زعفران در گستره وسیعی از خاک ها با ساختمان متوسط و زهکشی خوب قابل کشت است. خاک های رسی، حاوی سیلیس و آهن بالا و گچی برای کشت زعفران ترجیح داده می شوند. گزارش شده است که کمبود کربنات کلسیم در خاک بر تولید زعفران اثر منفی خواهد داشت. گزارش شده که حضور کربنات کلسیم در خاک قابلیت جذب عناصر ریزمغذی را برای زعفران افزایش می دهد. بهترین خاک ها جهت کشت لومی یا رسی شنی می باشد.
خاک های دارای بافت متوسط، دارای پتانسیل زهکشی خوب، نسبتاً عمیق با سطح صاف و بدون شوری برای کشت زعفران ترجیح داده می شود. خاک های مرطوب یا دارای شرایط غرقاب به دلیل تسریع تجزیه کورم برای کشت زعفران مناسب نیستند.

شوری

شوری آب و خاک مناسب برای کشت زعفران dS/m 4 می باشد، افزایش شوری بیشتر از این مقدار موجب کاهش عملکرد می گردد. پ-هاش خاک زعفران باید بین 8-7 باشد، زمین فاقد قلوه سنگ بوده، شور و فقیر نباشد.

آبیاری

زعفران جزو گیاهان کم نیاز به آبیاری بوده و یکی از محاسن کشت این محصول نیاز به آبیاری در آن زمانی است که کشت آبی دیگری وجود ندارد یا دوره حداکثر نیاز آبی محصولات دیگر سپری شده است. شروع آبیاری بسته به وضعیت آب و هوایی در مناطق مختلف متفاوت است. آبیاری اول (بارآب) باید زمانی باشد که ابتدا گل¬ها و سپس برگ های زعفران ظاهر شوند، این آب نقش مهمی در بیدار شدن پیاز زعفران خواهد داشت، بنابراین آبیاری زودهنگام موجب ظهور زودتر برگ و د رنتیجه اشکال در مرحله برداشت گیاه گردد. آبیاری دیرهنگام موجب دیر بازشدن گل و مواجه شدن آن با سرما و در نتیجه از بین رفتن آن می شود. معمولا 20-15 روز بعد از آبیاری اول گل ها ظاهر می شوند.
آبیاری یا بارندگی در دوره خواب (تابستان) برای گیاه مضر بوده و می تواند موجب بروز خسارت به پیازها شود.
بعد از اتمام گلدهی آبیاری دوم (زاج آب) انجام می شود، از نظر زمانی تقریبا 25-30 روز بعد از آبیاری اول صورت می گیرد. تقریبا 20 روز بعد از آبیاری دوم و بعد از وجین و مصرف کود نیز آبیاری (آب وجین یا کولش آب) انجام می شود. بعد از این آبیاری در صورتیکه بارندگی اتفاق نیافتد و زمین خشک و به آبیاری نیاز داشته باشد، ابیاری انجام می شود. آخرین آبیاری که در کشت زعفران انجام می شود زردآب یا مرگ-آب است، این آبیاری در آخرین مرحله رشدی گیاه و در اوایل اردیبهشت انجام می شود (این آب نقش مهمی در درشت شدن پیازها دارد).

زمان کاشت

در ایران کشت کورم ها در مردادماه تا اوایل مهرماه صورت می گیرد. کاشت در ماه های گرم تابستان ممکن است موجب خشک شدن کورم ها شود و در نتیجه توصیه نمی گردد( در برخی مناطق از 20 تیرماه تا 10 مردادماه کشت صورت نمی گیرد). در اسپانیا کشت در ماه های فروردین و خرداد انجام می شود و در مراکش زمان کشت ماه تیر و مهر است. در صورتیکه زمان کشت از دست داده شود، پیازها در شهریور و مهرماه کشت می گردد. پیازهای کشت شده در خرداد در سال اول نیز عملکرد مناسبی ارائه خواهند داد.
مقاومت زعفران به سرما زیاد بوده و بین °C 15- تا °C 10- و گاها تا °C 20- را تحمل می کند. اما وجود یک پاییز خنک، بدون یخبندان و بدون بارندگی برای گلدهی و برداشت محصول لازم است (دمای هوا در زمان گلدهی °C 16-8 و حداکثر °C 19 و رطوبت نسبی هوا 50-40% باشد). حداکثر دمای قابل تحمل °C 40 می باشد و عملکرد خوبی در ارتفاع 1300 تا 2300 متر از سطح دریا دارد.

تراکم کاشت

تعداد کورم های مورد نیاز برای واحد مزرعه به روش کاشت، اندازه کورم و همچنین عادت کشاورز از 10-1/5 تن در هکتار متغیر است. افزایش تراکم گیاه موجب افزایش عملکرد می شود و تعداد 50 گیاه در هر مترمربع (10×20) توصیه می شود (با احتساب متوسط وزن هر کورم 8 گرم، 4 تن کورم برای هر هکتار نیاز است). در ایران تعداد 50 کورم در هر مترمربع با اندازه 5-4 گرم تراکم مناسبی است.
برای کاشت پیاز بصورت ردیفی عمق کشت حدود 25-20 سانتیمتر بوده، فواصل بین ردیف ها 30-25 سانتیمتر و فاصله بین پیازها 8-5 سانتیمتر می باشد. عمق 20 سانتیمتر کشت موجب محافظت پیاز در برابر سرمای زمستان و گرمای تابستان می شود.

انتخاب کورم

زعفران گیاهی خود عقیم است و بذر تولید نمی کند، بنابراین باید از پیاز آن برای ایجاد مزارع جدید استفاده نمود.
زعفران به کندی و از طریق کورم تولید می شود، بنابراین انتخاب کورم مناسب برای تولید ضروری است. کورم های بزرگ بدون زخم از مزارع 4-2 ساله برای کشت مناسبتر هستند. اندازه کورم ها بسیار متغیر بوده و از 20-1 گرم متغییر می باشد. کورم های کوچکتر از 2 گرم توانایی تولید گل نداشته، تا 8 گرم توانایی تولید گل محدودی دارند. کورم های 10 گرم و بیشتر تولید خوبی داشته و آن هایی که وزنشان 14 گرم می باشد در سال اول تولید گل می نمایند. کورم های بزرگتر در سال بعد تولید کورم های بزرگتری می نمایند و عملکرد از این طریق افزایش می یابد.
حداقل وزن کورم برای تولید زعفران 7-6 گرم می باشد. بین اندازه کورم و زمان ظهور گل رابطه مستقیمی وجود ندارد اما کورم های بزرگتر گل های بیشتری تولید می کنند. سن مزرعه فاکتور مهمی در اندازه کورم ها می باشد. سن مزارع در ایران 10-8 سال است و بهتر است این عدد به 4 سال کاهش یابد تا از تشکیل کورم¬های با سایز کوچک که بر پتانسیل گلدهی اثر منفی دارند، اجتناب گردد. سن مزارع زعفران در هند 8-6 سال و در اسپانیا 5-4 سال است. حداکثر عملکرد زعفران در ایران مربوط به سال سوم است و با افزایش سن به دلیل تراکم کورم، اندازه آن ها کاهش و تولید کورم های با سایز کوچکتر افزایش می یابد. بهتر است کورم ها بعد از 4 سال برای کشت مجدد از زمین خارج شوند.

آماده کردن کورم ها برای کشت

کورم های بزرگ و سالم از مزارع جوان انتخاب می شوند، پوشش خارجی کورم حذف شده و در نهایت کاشته می شود. توصیه می شود قبل از کاشت بر روی کورم ها از قارچکش استفاده شود. تحقیقات حاکی از آن است که وزن کورم مناسب جهت کشت بین 10-5 گرم است و استفاده از کورم های کوچکتر و بزرگتر عملکرد مناسبی را در بلندمدت نشان نداده اند.
پیاز جدید اغلب در بالای پیازهای قبلی به وجود می آید و به همین دلیل پیازهای جدید به سطح خاک نزدیک می شوند. چمچمه اولین اندامی است که سطح خاک را می شکافد و بیرون می آید، وظیفه آن حفاظت از اندام های رویشی و زایشی است.

آماده سازی زمین

در ایران در پاییز یا زمستان خاک شخم زده می شود و در هر هکتار 100-20 تن کود دامی بکار برده می-شود. در اسپانیا در زمستان زمین در عمق 35-25 سانتیمتری شخم خورده و مزرعه به منظور حذف علف های هرز چنگک زده می شود. دومین شخم در اوایل فروردین انجام می شود و یک مرحله دیگر نیز تکرار و در نهایت کود دامی استفاده می شود. در کشمیر آماده سازی خاک در بهمن و اسفند انجام شده و در هر هکتار 6-5 تن کوددامی استفاده می شود.

روش کاشت

زعفران در بسترهای خشک یا مرطوب کشت می شود. در سیستم های سنتی کورم ها در چاله های 25 سانتیمتری بدون رعایت ردیف کشت می شوند گاهی در هر چاله 15 کورم انداخته می شود.
کشت مکانیزه بصورت ردیفی مزایایی دارد که عبارتند از:
• در سال اول در هر چاله 5-4 کورم قرار داده می شود، به عبارت دیگر در هر هکتار 3 تن کورم نیاز است. در این روش عمق کاشت یکسان و پوشش خاکی با حداقل دیسک انجام می شود.
• در این روش بر خلاف روش کشت مسطح، احتمال سله بستن خاک کاهش یافته و نیازی به سله شکنی نمی باشد.
• در هزینه کارگری صرفه جویی می شود. در کشت سنتی و سطحی در هر هکتار 80 نفر نیروی کار نیاز است، در حالیکه در کشت مکانیزه این زمان برابر 4 ساعت برای یک هکتار است.
• در این روش برداشت گل و سایر عملیات زراعی آسانتر انجام می¬شود.
• از آنجایی که گیاهان در کشت فارو در تماس مستقیم با آب نیستند، بنابراین پراکنش بیماری ها کاهش می یابد.
فاصله ردیف¬های کشت 20 سانتیمتر و فاصله کشت روی ردیف 15-7 سانتیمتر و عمق کاشت 15 سانتیمتر است. در کشت مکانیزه عمق کاشت 20-15 سانتیمتر با فاصله ردیف 35 سانتیمتر در نظر گرفته می شود.
در فرانسه مزارع زعفران هر سه سال مجددا مورد کشت قرار می¬گیرند. در یونان کشت ردیفی با فاصله ردیف ها 25-20 سانتیمتر ، فاصله بین کورم روی هر ردیف13-11 سانتیمتر و عمق کاشت 17-15 سانتیمتر انجام می شود. در ایتالیا کشت زعفران هر سال انجام می شود و کورم ها سالیانه از خاک خارج و مجددا در عمق 10-8 سانتیمتر با فاصله 2-1 سانتیمتر روی ردیف مورد کشت قرار می گیرد. در مراکش کشت زعفران درون چاله هایی بر روی تراس کشت می شود. درون هر چاله 3-2 کورم قرار می گیرد، فاصله ردیف ها از هم 20 سانتیمتر، فاصله بین چاله ها 15-10 سانتیمتر و عمق چاله 15 سانتیمتر می باشد.
در تحقیقی در اسپانیا مشخص شد که در سیستم کشت آبی زعفران، استفاده از کورم های با قطر 2/25-3 سانتیمتر، عمق کاشت 10 سانتیمتر و تراکم کشت 50 کورم در مترمربع بیشترین عملکرد بویژه در سال دوم و سوم کشت بدست آمد.

تغذیه و کوددهی زعفران

میانگین عملکرد زعفران در ایران 4/83 کیلوگرم در هر هکتار است. در صورت رعایت اصول صحیح کاشت، داشت و برداشت میانگین تولید این گیاه تا 12 کیلوگرم در هکتار قابل افزایش است.
باور کشاورزان بر این است که زعفران نیاز غذایی پایینی داشته و خاک های حاصلخیز موجب افزایش رشد رویشی و کاهش گلدهی در آن می شوند. کود حیوانی حاوی مقادیر بالایی پتاسیم است. اوایل بهمن دوره بحرانی رشد و تکامل زعفران می باشد.
پرورش دهندگان زعفران در سرتاسر جهان بر این باورند که کشت زعفران در یک خاک بطور پیوسته امکانپذیر نیست. توجیه علمی برای این باور وجود ندارد و در استهبان فارس در یک دوره طولانی کشت زعفران خصوصیات خاک مورد بررسی قرار گرفت و اختلافی در خصوصیات خاک مشاهده نشد. مطالعات مایکوریزا در قائن و گنبد حاکی از حضور قارچهای VAM بر روی ریشه زعفران می باشد. تلقیح کورم ها با اسپورها رشد کورم را افزایش می دهد. عملکرد زعفران به فاکتورهای زیر بستگی دارد:
• سن مزرعه
• اندازه و تعداد کورم های کاشته شده
• آبیاری به موقع
• برداشت به موقع
• کنترل آفات، بیماری ها و علف های هرز
رعایت تناوب زراعی موجب کنترل آفات و بیماری ها شده و حاصلخیزی خاک را بهبود می بخشد. شواهد موجود حاکی از آن است که چغندرقند، سیب زمینی و یونجه محصولات مناسبی برای قرارگرفتن در تناوب با زعفران نمی باشند. کشاورزان از طریق تجربه به این نتیجه رسیدند که بهتر است یک دوره آیش یا کشت حبوبات در تناوب کشت زعفران قرار داده شود.
در ایران کود گاوی به میزان 80-20 تن در هکتار بر اساس نوع خاک و عادت کشاورز مورد استفاده قرار می گیرد. در زمان سله شکنی 100 کیلوگرم فسفات آمونیوم (بعد از اولین آبیاری در اوایل پاییز) و 100 کیلوگرم اوره بعد از اولین وجین علف های هرز استفاده می شود. در اسپانیا بخاطر درصد بالای مواد آلی خاک تنها 15-10 تن کود گاوی در هکتار استفاده می شود.
توصیه شده بعد از برداشت گل در هر هکتار 100 کیلوگرم اوره استفاده شود. به نظر می رسد نسبت های بالاتر کود ازته موجب تحریک بیشتر رشد رویشی شده و عملکرد گل کاهش می یابد. بهنیا به این نتیجه رسید که در اقلیم بیرجند بالاترین عملکرد گل با مصرف 50 کیلوگرم ازت، 50 کیلوگرم P2O5 و 20 تن کوددامی در هر هکتار بدست آمده است. مقادیر بیشتر از 100 کیلوگرم ازت در هکتار موجب کاهش عملکرد گل می شود. مصرف تقسیطی در مقایسه با مصرف یکباره کود نتایج رضایت بخشی بدست می دهد. کود اوره در دو نوبت یکی قبل از آب اول و دیگری بعد از پایان یخبندان های زمستانه استفاده می شود.
محلولپاشی با کود مایع در بهمن و اسفند موجب 33% افزایش محصول خواهد شد (عملیات محلولپاشی در مناطق گرمسیری در نیمه بهمن و در مناطق سردسیری در نیمه اسفند است).
نسبت متعادل عناصر ازت و آهن قابل دسترس از مهمترین فاکتورهای مؤثر بر رشد کورم دختری در طول فصل رشد می باشد.
مصرف بیش از حد کودهای ازته موجب کاهش گلدهی و افزایش بچه زائی (تعداد کورم بیشتر اما با اندازه کوچکتر) می گردد.

سله شکنی در زعفران

سله شکنی مهمترین عملیات در زمینه تولید زعفران است. این عملیات بعد از اولین آبیاری انجام می شود. سله شکنی در سطح خاک تا عمق 10-5 سانتیمتر به منظور تسهیل خروج گل انجام می شود.

برداشت گل زعفران

حدود 2-3 هفته بعد از آبیاری اول بسته به درجه حرارت محیط گل های زعفران باز می شوند، بهترین زمان برداشت گل ها در اوایل صبح (6-9 صبح) می باشد. گل ها بعد از چیدن درون ظروف دارای تهویه مناسب و به دور از نور تا محل جداسازی نهایی نگهداری می شوند. قسمت کلاله با دقت و با رعایت موازین بهداشتی از محل سه رشته ای شدن کلاله صورت می گیرد. هرچه بخش سفیدرنگ کلاله کمتر باشد کیفیت زعفران بدست آمده بیشتر خواهد بود. بهتر است زعفران بعد از جداسازی با استفاده از وسایل مناسب و به دور از نور خورشید سریعا خشک گردد. دما در زمان خشک کردن از °C50 بالاتر نرود و رطوبت نهایی محصول بعد از خشک شدن نباید بیشتر از 10% باشد.

برداشت کورم

کورم ها از بسترهای خشک یا مرطوب برداشت می شوند. برداشت از بستر خشک به دلیل قرار داشتن کورم در حالت خواب تابستانه ترجیح داده می شود. در برداشت از بستر مرطوب کورم ها مستقیما به مزرعه جدید جهت کشت منتقل می شوند. کورم ها از فروردین تا تیرماه در خواب هستند و برداشت در تیرماه برای انتقال و کشت در زمین جدید ارجحیت دارد. کورم ها در محیط خشک و خنک ( °C5-3) تا زمان کاشت نگهداری شوند. انبارش کورم ها پتانسیل گلدهی را کاهش می دهد.

کنترل علف های هرز

مدیریت علف های هرز نیز از عملیات مهم در تولید زعفران می باشد. وجین علف های هرز بعد از برداشت گل (آبیاری دوم) انجام می شود. این عملیات موجب می شود تا خاک سخت بین ردیف ها سست شود. در صورت نیاز یکماه بعد عملیات وجین تکرار می شود. ممکن است در ماه های بهار و تابستان تکرار عملیات وجین نیاز باشد. در طول دوره خواب کورم (تابستان) کولتیواتورهای سبک می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

اختلالات فیزیولوژیکی زعفران: عارضه پیچیدگی و فنری شدن کلاله

علایم
• پیچیدگی کلاله ها به شکل فنر
• قطع شدن کلاله ها از محل پیچیدگی و افتادن آن ها
دلایل
علت اين عارضه دقيقا مشخص نيست هر چند احتمالاتي وجود دارد که در زیر بیان می شود:
• سن بنه ها
• وضعيت تغذيه گياه و نوع گياه
• شرايط فيزيولوژي گياه
• وجود عوامل ويروسي نظير ويروس موزاييک شلغم
پیشگیری و کنترل
• تهیه برنامه غذایی مناسب
• مبارزه با سن ها و همچنین حشرات ناقل

عارضه پوسیدگی بنه

علایم
• پوسيدگي ناحيه گردن، شکم بنه و قسمت تحتاني بنه
• بنه ها کوچکتر از حد طبيعي بوده
• کوتاه تر بودن بوته ها از حد نرمال
دلایل
• نامتعادل بودن وضعيت آبياري
• نا مناسب بودن حاصلخيزي خاک
• وجود عوامل بيماري زا
پیشگیری و کنترل
• تنظیم دور آبیاری
• زهکشی مناسب خاک
• کو ددهی و تهیه برنامه غذایی مناسب
• مبارزه با بیماری ها

عارضه زردی و کلروز زعفران

علایم
• زردی و کلروز برگ ها
دلایل
• فقر عناصر غذايي
• آهکي بودن زمين
• كمبود عنصر آهن
پیشگیری و کنترل
• اضافه نمودن كودهاي (ازته، فسفاته، پتاسه) به زمين
• محلول پاشي مزرعه با كودهاي حاوي عنصر آهن به نسبت 1 تا 2 در هزار

عارضه زردکی شدن (رشد طولی) پیاز زعفران

علامت
• رشد طولی غده ها و تغییر شکل آن ها از حالت گرد و شلغمی به صورت زردک مانند
دلیل
• زمین هایی با قابلیت نگهداری پایین آب (به دلیل رشد طولی پیاز جهت دسترسی به رطوبت مورد نیاز)
پیشگیری و کنترل
• استفاده از مواد آلی در خاک

آفات و بیماری های مهم زعفران